مولوی‌نامه – جلد دوم – فصل چهارم: عقاید عرفانی و مسلک خاص مولوی – ۵۱ – جهد و توکل

آیا بشر در امور و احوالی که با آن دست و گریبان است؛ و طبعاً به دو قسم امور مادی و معنوی تقسیم می‌شود؛ باید تنها به جهد و کوشش و سعی و تلاش خود تکیه داشته باشد؛ یا به جانب توکل بگراید؛ یعنی مصالح معاش و معاد خود را هرچه هست، دربست به تقدیر الهی واگذار کند.

این مسئله یکی از مهمات مسائل مورد احتیاج و ابتلای انسانی است؛ که عقاید و آراء عرفا و دانشمندان در آن مختلف است؛ و به قول حافظ:

قومی به جدّ و جهد نهادند وصل دوست/ قومی دگر حواله به تقدیر می‌کنند[۱]

اما حق مطلب چنان‌که به زودی تفصیل آن را خواهید شنید این است که باید مابین هر دو طرف «جهد» و «توکل» را جمع کرد؛ نه این‌که به جهد تنها، یا به توکل تنها اقتصار داشته باشند

جهد حق است و دوا حق است و درد/ مُنکر اندر جَحدِ جَهدش جهد کرد

تکیه بر تقوی و دانش در طریقت کافری است/ راهرو گر صد هنر دارد توکل بایدش[۲]

مسئلۀ جهد و توکل را می‌توان از فروع «جبر و اختیار» شمرد که در مقالت دوم به تفصیل گذشت[۳]؛ با این تفاوت که در «جبر و اختیار» هر دو طرفش مربوط به خالق است؛ امّا در «جهد و توکل» هر دو طرف مربوط به مخلوق است؛ یعنی هم جهد و هم توکل هر دو فعل خود انسان است.

باز این مسئله شبیه است به «جهد و عنایت» که آن را نیز در فصول قبل از همین مقالت چهارم به شرح گفته‌ایم[۴]؛ با این فرق که در «جهد و عنایت» طرف جهدش فعل انسان، و عنایتش از حق‌تعالی است.

توضیحاً مسئلۀ موضوع بحث جنبۀ اخلاقی و کلامی نیز دارد، اما چون نظر مولوی در این مسائل بیشتر معطوف بر جنبۀ عرفانی و مسلک روحانی است، ما نیز آن را در مقالت چهارم که مشتمل بر این نوع مطالب است آورده‌ایم.

پیدا است کسانی که در اصول مذهب متمایل به «اهل حدیث» و «اشاعره» باشند، جانب «توکل» را که با «جبر اشعری» متناسب‌تر است اختیار می‌کنند و آن را بر «جهد و سعی» ترجیح می‌دهند و می‌گویند

به جد و جهد چو کاری نمی‌رود از پیش/ به کردگار رها کرده به مصالح خویش

اما مولوی چنان‌که همه‌جا فریاد می‌کند، طرفدار جانب «اختیار» و منکر جدّی «جبر مطلق» است؛ و بدین سبب در دفتر اول مثنوی شریف، ضمن داستان «شیر و مکر خرگوش» که از کلیله‌ودمنه گرفته است؛ مسئلۀ «جهد و توکل» را موضوع بحث دقیق ساخته؛ به این شکل که «شیر» را طرفدار «جهد»، و «نخجیران» را طرفدار «توکل» قرار داده، و دست‌آخر جانب «جهد» را گرفته است؛ به این معنی که جهد و کوشش و تلاش بشر را در امور اعم از جسمانی و روحانی لازم می‌شمارد؛ به این شرط که با «توکل» توأم باشد؛ و هیچ یک از دو طرف را به تنهایی کافی نمی‌داند.

به عبارت دیگر در این مسئله نیز موافق اصل کلی «ما رمیت اذ رمیت» مانند «جبر و اختیار» و «جهد و عنایت» معتقد به «امر بین الامرین» شده؛ و برای خصوص موضوع بحث به حدیث شریف نبوی تمسک جسته است که فرمودند «اعقلها و توکل[۵]»

گفت پیغمبر به آواز بلند/ با توکل زانوی اشتر ببند 

از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام نیز روایت شده است «لا تدع طلب الرزق من حله و اعقل راحلتک و توکل[۶]».

و نیز به جملۀ معروف «الکاسب حبیب الله» تمثل نموده است.

رمز الکاسب حبیب الله شنو/ از توکل در سبب غافل مشو

***

رو توکل کن تو با کسب ای عمو/ جهد می‌کن کسب می‌کن موبه‌مو

اشاره به اصطلاح «کسب» که اشاعره در مباشرت اعمال و افعال بشر می‌گویند؛ چنان‌که بعد از آن بیت از قول «نخجیران» در ترجیح توکل بر جهد گفته است

قوم گفتندش که کسب از ضعف خلق/ لقمۀ تزویر دان بر قدر حلق
نیست کسبی از توکل خوب‌تر/ چیست از تسلیم خود محبوب‌تر
حیله کرد انسان و حیله‌ش دام بود/ آنکه جان پنداشت خون‌آشام بود

آنکه او از آسمان باران دهد/ هم تواند کو ز رحمت نان دهد

***
جز که آن قسمت که رفت اندر ازل/ روی ننمود از سگال^[۷] و از عمل
کسب جز نامی مدان ای نامدار/ جهد جز وهمی مپندار ای عیار

در دفتر پنجم نیز با اصطلاح «کسب» می‌گوید

وین عمل وین کسب در راه سداد/ کی توان کرد ای پدر بی‌اوستاد 

و مناسب موضوع بحث ما در لزوم جهد و کوشش و این‌که «حرکت مفتاح برکت است»؛ با اشاره به حدیث نبوی «افضل الصدقة جهد المقل[۸]» در همان دفتر پنجم گفته است

هست پیدا آن به پیش چشم دل/ جهد کن پیش دل آ جُهدَ المُقِل
ور نداری پا بجنبان خویش را/ تا ببینی هر کم و هر بیش را
کاین تحرک شد تبرک را کلید/ و ز تحرّک گردی ای دل مستفید 

در همان داستان کلیله‌ودمنه دفتر اول مثنوی، مولوی در پوست «شیر» می‌رود. و از قول شیر به نخجیران در ترجیح نهادن جهد بر توکل می‌گوید

سعی، شکر قدرت نعمت بود/ جبر تو انکار آن نعمت بود
جبر تو خفتن بود در ره مخسب/ تا نبینی آن در و درگه مخسب

هان مخسب ای جبری بی‌اعتبار/ جز به زیر آن درخت میوه‌دار
تا که شاخ‌افشان کند هر لحظه باد/ بر سر خفته بریزد نُقل و زاد
جبر خفتن در میان ره‌زنان/ مرغ بی‌هنگام کی یابد امان
این قدَر عقلی که داری گم شود/ سر که عقل از وی ببرّد دُم شود
گر توکل می‌کنی در کار کن/ کسب کن^[۹]پس تکیه بر جبار کن 

نکتۀ قابل توجه این است که مولوی همان‌طور که در مبحث «جهد و عنایت» با اعتقاد به لزوم جهد، باز در روح عقیدۀ توحید عرفانی، کفّۀ عنایت الهی را هزاران بار بر جهد و کسب بشری برتری می‌داد و می‌گفت

ذره‌یی سایه‌ی عنایت برترست/ از هزاران کوشش طاعت‌پرست 

در جهد و توکل نیز با التزام ضرورت جهد، جانب توکل را ترجیح می‌دهد؛ یعنی معتقد است که اثر توکل و تسلیم پیش امر الهی در تحصیل و تسهیل امور، بیشتر و قاطع‌تر و روشن‌تر از اثر سعی و تلاش انسانی است؛ و بدین سبب گاهی دربارۀ توکل چنان سخن می‌گوید که گویی جانب جبریان را مراعات نموده است؛ چنان‌که از باب مثال می‌گوید

بر سر هر لقمه بنوشته عیان/ کز فلان بن فلان بن فلان
هین توکل کن ملرزان پا و دست/ رزق تو از تو به تو عاشق‌ترست
این تب و لرزه ز خوف جوع چیست/ در توکل سیر می‌تانید زیست 

باوجود این جانب‌داری که از توکل می‌نماید؛ باز منکر لزوم سعی و کسب در طلب رزق نیست؛ و در حقیقت همان را می‌گوید که در جای دیگر گفته است

آن چنان‌که عاشقی بر رزق‌زار/ هست عاشق رزق هم بر رزق‌خوار 

موافق مضمون حدیث نبوی معروف «الرزق یطلب العبد کما یطلبه».

علاوه می‌کنم که تمام این حقایق که گفته شد؛ از لزوم جمع میان جهد و توکل؛ تا رجحان کفّۀ توکل برجهد؛ همه در مدلول آیۀ کریمۀ سورۀ آل عمران مندرج است «وَ شاوِرْهُمْ فِی الْأَمْرِ فَإِذا عَزَمْتَ فَتَوَکلْ عَلَی اللهِ إِنَّ اللهَ یحِبُّ الْمُتَوَکلِینَ: آیۀ ۱۵۹»؛ برای این‌که از جزو اول آیه که مشاوره و عزم فعل است، لزوم سعی و کسب؛ و از جزو اخیرش «اِنَّ اللهَ یحِبُّ الْمُتَوَکلِینَ» مزیت جانب توکل استفاده می‌شود؛ و این معنی را جزو اخیر آیۀ بعد هم تأیید و تأکید می‌کند که فرموده است «عَلَی اللهِ فَلْیتَوَکلِ الْمُؤْمِنُونَ: آیۀ ۱۶۰».

توضیحی که باید افزود این است که توکل باید در معاملات قلبی از ظاهر قال به درجۀ حال رسیده و شخص متوکل در تسلیم پیش‌خواست و تقدیر الهی متحقق شده باشد؛ و همین حالت تحقق تسلیم و توکل است که سبب تقویت عزم و ارادۀ انسانی، و مایۀ دلگرمی و شدت سعی و کوشش او می‌شود تا خود را به سرمنزل مقصود می‌رساند؛ و در این مرحله است که می‌توان گفت «وَ مَنْ یتَوَکلْ عَلَی اللهِ فَهُوَ حَسْبُهُ: سورۀ طلاق ج ۲۸ آیه ۳». از درگاه خداوند کریم خواستاریم که جرعه‌یی از این حالت را بر ما بچشاند.

[۱] در بعضی نسخ این بیت از غزل حافظ حذف شده است!

[۲] خواجه حافظ.

[۳]ص ۷۷ طبع شدۀ مجلد اول.

[۴] ص ۵۵۸

[۵] معروف است که اعرابی خدمت پیغمبر علیه السلام عرض کرد که من شتر خود را «توکلت علی اللّه» رها کرده‌ام، فرمودند زانوی شتر را ببند و توکل کن.

[۶] مستدرک الوسائل.

[۷] سگال: با سین بی‌نقطه و گاف فارسی از «سگالیدن» به معنی تدبیر و اندیشه است، در بعض نسخ «شکال» با شین نقطه‌دار و کاف تازی نیز محتمل صحت است به معنی حیلت و تدبیر، به توسع مجازی از معنی ریسمانی که دست و پای شکار و اسیر را با آن ببندند؛ و در این صورت مأخوذ از عربی است.

[۸] جهد مقل به ضم و فتح جیم جهد؛ و ضم میم و کسر قاف و تشدید لام «مقل»: یعنی غایت کوشش و تلاش فقیر بی‌بضاعت تا آخرین حد توانایی و استطاعت.

[۹] کشت کن: نیکلسون.