مولوی‌نامه – جلد دوم – فصل چهارم: عقاید عرفانی و مسلک خاص مولوی – ۱۲۰ – مولوی و حسام الدین چلبی

حسام‌الدین چلبی از سال ۶۶۲ که مطلع تاریخ سودا و سود مثنوی است[۱] تا ۶۷۲ که آخر عمر مولوی، و پایان نظم آن مصحف عرفانی الهی است؛ مدت ده سال تنگاتنگ در مصاحبت مولانا بود؛ و عمدۀ ایام تسلی و آرامش خاطر و فرصت و مجالی که برای انشاء شش دفتر مثنوی، و تودیع تحقیقات عالی علمی و حقایق اسرار عرفانی آسمانی در آن گنجینۀ شریف جاودانی دست داد، محصول همان ده سال آخر عمر بود که در انس و الفت بهترین دوستان و یاران صاحبدل با معرفتش گذشت؛ و برحسب درخواست؛ و به جاذبۀ دوستی و ارادت و اهلیت او، شیر از پستان طبع سخن‌زای مولوی برون جوشید؛ و سالکان طریقت و لب‌تشنگان فیض را که کودکان شیرخوار دانش و بینش‌اند، غذای روح داد و سیراب کرد؛ بی‌جهت نبود که در خطاب «به حسام‌الدین» می‌گفت

گشت از جَذب چو تو علامه‌یی/ در جهان گردان حسامی نامه‌یی

***

همچنین^[۲] مقصود من زین مثنوی/ ای ضیاء الحق حُسام الدین تویی
مثنوی اندر فروع و در اصول/ جمله آن و کردستی قبول
در قبول آرند شاهان نیک و بد/ چون قبول آرند نبود بیش^[۳] ردّ
چون نهالی کاشتی آبش بده/ چون گشادش داده‌یی بگشا گره
مثنوی را جمله اصل و ابتدا/ خود تویی هم با تو باشد انتها^[۴]
قصدم از الفاظ او راز تو است/ قصدم از انشاش آواز تو است
پیش من آوازت آواز خداست/ عاشق از معشوق حاشا کی جداست

***

با تو چون رَز، ما به تابستان خوشیم/ حکم داری هین بکَش تا می‌کشیم
خوش بکش این کاروان را تا به حج/ ای امیر صبر مفتاحُ الفَرَج^[۵]
حج زیارت کردن خانه بود/ حج رب البیت مردانه بود

***

آن کبوتر را که بام آموخته است/ تو مخوان می‌رانش کآن پر دوخته است
ای ضیاء الحق حُسام الدین برانش/ کز ملاقات تو بر رُسته است جانش
گر برانی مرغ جانش از گزاف/ هم به گرد بام تو آرد طواف
چینه و نُقلش همه بر بام توست/ پرزنان بر اوج، مست دام توست
گر دمی منکر شود دزدانه روح/ در ادای شکرت ای فَتح فُتوح^[۶]

شحنۀ عشق مکرر کینه‌اش/ طشت آتش می‌نهد^[۷] بر سینه‌اش
که بیا سوی مَه و بگذر ز گرد/ شاه عشقت خواند زوُتر باز گرد
گرد این بام و کبوترخانه من/ چون کبوتر پر زنم مستانه من

جبرئیل عشقم و سدره‌ام تویی/ من سَقیمَم عیسی مریم تویی

جوش ده آن بحر گوهربار را/ خوش بپُرس امروز این بیمار را
چون تو آن او شدی بحر آن توست/ گرچه این دم نوبت بحران توست

***

ای ضیاء الحق حُسام الدین راد/ که فلک و ارکان چو تو شاهی نزاد
تو به نادر آمدی در جان و دل/ ای دل و جان، از قدوم تو خجل
مرغ و ماهی داند آن ابهام را/ که ستودم مجمل این خوش‌نام را

تا بر او آه حسودان کم وزد/ تا خیالش را به دندان کم گزد
خود خیالش را کجا یابد حسود/ در وثاق موش، طوطی کی غُنود
آن خیال او بود از اِحتیال/ موی ابروی وی است آن، نی هلال

***

ما ز عشق شمس دین بی‌ناخنیم/ ورنه ما آن کور را بینا کنیم
هان ضیاء الحق حُسام الدین تو زود/ دارُویش کن کوری چشم حسود
توتیای کبریای^[۸] تیز فعل/ داروی ظلمت‌کش استیزفعل
آنکه گر بر چشم اعمی بر زند/ ظلمت صدساله را زو برکند
جمله کوران را دوا کن ای قمر/ ای نهال میوه‌دار افشان ثمر^[۹]
جمله کوران را دوا کن جز حسود/ کز حسودی بر تو می‌آرد جُحود
مر حسودت را اگرچه آن منم/ جان مده تا هم‌چنان جان می‌کنم

آنکه او باشد حسود آفتاب/ وانکه می‌رنجد^[۱۰] ز بود آفتاب
اینت درد بی‌دوا، کور است آه/ اینت افتاده ابد در قعر چاه
نفی خورشید ازل بایست او/ کی برآید این مراد او بگو
باز آن باشد که بازآید به شاه/ باز کور است آنکه شد گم‌کرده راه 

از این ابیات و گفته‌های دیگر مولوی که نمونۀ آن را بعد خواهید شنید مستفاد می‌شود که «حسام‌الدین» نیز مثل «شمس‌الدین» و «صلاح‌الدین» مورد حسد و غیظ و کینۀ کوته‌نظران سست‌اندیشه و ناپاک دلان نفاق پیشه بوده است.

به طوری که از مطاوی گفته‌های خود مولوی برمی‌آید؛ و در سرگذشت و ترجمۀ احوال او نیز از قدیم نوشته‌اند؛ مولانا مثنوی را انشاء می‌کرده است؛ و حسام‌الدین می‌نوشته و آنگاه نوشتۀ خود را بر مولانا فرومی‌خوانده است.

در دفتر سوم در «قصۀ دقوقی و کراماتش» بعد از آن ابیات که در خطاب به «حسام‌الدین» و مدح وی گفته است می‌گوید:

مدح تو گویم برون از پنج و هفت/ برنویس اکنون دَقوقی پیش رفت

گاهی در شب‌ها از سیاهی شام تا سپیدۀ بام چنان گرم گفتن و نوشتن بودند که هیچ خواب به چشم ایشان نمی‌رفت تا بامداد می‌دمید و از روشنی صبح درمی‌یافتند که شب گذشته است.

ابیات ذیل که در دفتر اول مثنوی شریف با گرمی و حال مستانۀ عارفانه گفته، مربوط به همان احوال است.

صبح شد ای صبح را پشت‌وپناه/ عذر مخدومی حُسام الدین بخواه
عذرخواه عقل کل و جان تویی/ جان جان و تابش مرجان تویی
تافت نور صبح و، ما از نور تو/ در صبوحی با می منصور تو
دادۀ تو چون چنین دارد مرا/ باده چه بود کو طَرب^[۱۱] آرد مرا
باده در جوشش گدای جوش ماست/ چرخ در گردش اسیر^[۱۲] هوش ماست
باده از ما مست شد نی ما از او/ قالب از ما هست شد نی ما از او

[۱] اشاره است به گفتۀ مولوی در سرآغاز دفتر دوم: مطلع تاریخ این سودا و سود/ سال اندر ششصد و شصت‌ودو بود و در بعضی نسخ «سال هجرت ششصد و شصت‌ودو بود».

[۲] همچنان: خ.

[۳] هیچ: خ.

[۴] این بیت در نسخه‌های معمولی جزو متن و در نیکلسون نسخه بدل حاشیه است.

[۵] اشاره به جملۀ «الصبر مفتاح الفرج»؛ که نظیر آن را «الصبر من اسباب الظفر» هم از کلمات امیرالمؤمنین علی علیه‌السلام روایت کرده‌اند، و جملۀ اول را مولوی جای دیگر بصورت کامل آورده است. گر تو کوری نیست بر اعمی حرج/ ورنه رو کالصبر مفتاح الفرج

[۶] فتح و فتوح- گنج فتوح: خ.

[۷] طشت پرآتش نهد: خ.

[۸] کبریایی: خ.

[۹] این بیت را نیکلسون ندارد.

[۱۰] کور می‌گردد: خ.

[۱۱] تا طرب: خ.

[۱۲] گدای: نیکلسون.