مولوی‌نامه – جلد اول – فصل چهارم: تمثیلات کتب آسمانی و تعلیمات انبیا و اولیا

حلول روح در قالب مثالی برزخی، و تمثیلات و تصویرات حسی جزئی قوۀ متخیله در خواب و بیداری، برای تفهیم و تقریب مطالب عالی و معانی کلی و معقولات مجرد روحانی است به ذهن انسانی که چون بیشتر با حواس ظاهر و امور حسی جسمانی سروکار دارد؛ فهم این امور برای او آسان‌تر و سهل‌تر از درک مسائل کلی عقلی است؛ و چه‌بسا که اصلاً از تصور ذهنی مجردات محض و کلیات و معقولات صرف عاجز و ناتوان باشند.

این است که ناچار باید آن قبیل معانی بزرگ وسیع را در لباس امثله و تمثیلات حسی کوچک عرضه داد تا در عقول و اذهان عادی قابل فهم و هضم باشد.

و این خود همان تدبیری است که در کتب آسمانی و تعلیمات انبیا و اولیا و حکما و عرفای عظام برای تربیت و هدایت و تبشیر و انذار جامعۀ بشری به کار رفته است؛ بدین قرار که برحسب قضیۀ «کلموا الناس علی قدر عقولهم»[۱]، برای فهماندن معانی کلی روحانی به تمثیلات محسوس جزئی جسمانی متوسل شده؛ و حقایق عالی وسیع الهی را به صور و اشکال کوچک مادی حسی تنزل داده‌اند؛ تا در عرصۀ تنگ افهام و اذهان محدود بگنجد؛ و لقمۀ آسمانی را چندان کوچک نموده‌اند که معدۀ روحانی هرکسی از عهدۀ هضم آن برآید.

لیک لقمۀ باز آنِ صَعوه نیست/ چاره اکنون آب و روغن کردنی است

***

پست می‌گویم به اندازه‌ی عقول/ عیب نبود این بود کار رسول

***

چون‌که با کودک سروکارم فُتاد/ هم زبان کودکان باید گشاد

***

افتخار از رنگ و بوی و از مکان/ هست شادی و فریب کودکان

رنگ و بو در پیش ما بس کاسد است/ لیک تو پستی، سخن کردیم پست

***

بهر طفل نو پدر تی‌تی کند/ گرچه عقلش هندسه‌ی گیتی کند

کم نگردد فضل استاد از عُلو/ گر الف چیزی ندارد گوید او

معلوم می‌شود که در زمان مولوی نیز همان‌طور که تا چندی پیش در مدارس و مکتب‌خانه‌های قدیم خودمان معمول بود، برای یاد دادن حروف تهجی می‌گفتند «الف چیزی ندارد؛ ب یکی به زیر دارد..الخ»؛ دنبالۀ همین بیت را می‌خوانم:

از پی تعلیم آن بسته دهن/ از زبان خود برون باید شدن

در زبان او بباید آمدن/ تا بیاموزد ز تو او علم و فن

پس همه خلقان چو طفلان ویند/ لازم است آن پیر را در وقت پند

***

خلق طفلانند جز مست خدا/ نیست بالغ، جز رهیده از هوا

***

ور نباشد گوش تی‌تی می‌کند/ خویشتن را گُنگ گیتی می‌کند

[۱]  در حدیث شریف نبوی است «انا معاشر الانبیاء نکلم الناس علی قدر عقولهم»