مولوی‌نامه – جلد اول – فصل چهارم: قصۀ مری کردن رومیان و چینیان در علم نقاشی و صورتگری

[۱] بهترین تمثیل مرام و مسلک مولوی دربارۀ موضوع بحث، قصۀ مری کردن نقاشان چینی و رومی است با یکدیگر که در مجلّد اوّل مثنوی شریف آورده؛ و خلاصۀ داستان این است که رومی‌ها با چینی‌ها در هنر نقاشی و صورتگری بحث و جدال می‌کردند؛ و هرکدام مدّعی بودند که از آن دیگر در آن هنر ماهرتر و استادترند؛ پادشاه وقت مقرّر کرد که در عمل امتحان بدهند.

چینیان گفتند ما نقّاش‌تَر/ رومیان گفتند ما را کَرّوفَرّ

گفت سلطان امتحان خواهم در این/ کز شماها کیست در دَعوی گزین^[۲]

چینی‌ها پیشنهاد کردند که یک خانه؛ یعنی مثلاً یک تالار به ما، و یکی هم جداگانه به رومی‌ها اختصاص بدهند، تا امتحان بدهیم که کدامین در آن هنر برتر و بهتریم.

سلطان بفرمود تا چنان کردند؛ دو خانه به ایشان دادند با این خصوصیت که درها مقابل یکدیگر باز می‌شد.

چینیان گفتند یک خانه به ما/ خاصه^[۳] بسپارید و یک آنِ شما

بود دو خانه مقابل دَر به دَر/ آن^[۴] یکی چینی سِتَد رومی دگر

چینی‌ها انواع رنگ‌ها خواستند و از خزانۀ سلطان گرفتند و به کار نقاشی و نگارگری خانه شدند؛ اما رومی‌ها هیچ نخواستند و تنها به کار زنگ زدودن و صیقلی کردن دیوارها پرداختند.

چینیان صد رنگ از شَه خواستند/ شه خزینه باز کرد آن تا ستند^[۵]

هر صَباحی از خزانه^[۶] رنگ‌ها/ چینیان را راتبه بود و عَطا^[۷]

رومیان گفتند نی نقش^[۸] و نه رنگ/ درخور آید کار را جز دفع زَنگ

در فُروبستند و صَیقل می‌زدند/ همچو گردون ساده و صافی شدند

مولوی به مناسبت نقش و رنگ، به عالم رنگ و بی‌رنگی، یعنی هستی و نیستی بسیط، یا وجود مطلق و مقید منتقل می‌شود، و دو بیت در این معنی افاده می‌کند، آنگاه دنبال داستان را می‌گیرد.

از دو صد رنگی به بی‌رنگی رهی است/ رنگ چون ابر است و بی‌رنگی، مَهی است

هرچه اندر ابر، ضَو بینی و تاب/ آن ز اختر دان و ماه و آفتاب

پس از آن‌که هر دو گروه چینی و رومی از کار بپرداختند، سلطان را به تماشا و بازرسی و قضاوت دعوت کردند؛ پادشاه نخست کار چینیان را دید؛ که نقش و نگارهای بس زیبا و شگفت‌انگیز بر دیوارها کرده بودند، چندان‌که در هنرنمایی هوش از سر می‌ربود؛ آنگاه به تماشای کار رومیان رفت.

چون نوبت به این گروه رسید پرده‌ها را بالا زدند؛ آنچه نقش و نگار در نگارخانۀ چینیان بود بهتر و روشن‌تر و دل‌انگیزتر بر دیوارهای صیقلی‌شدۀ آنها عکس انداخت چنان‌که چشم را خیره می‌ساخت؛ بدین سبب رومیان در امتحان بهتر از کار درآمدند.

عکس آن تصویر و آن کردارها/ زد بر این صافی شده دیوارها

هرچه آنجا بود، اینجا بِهْ نِمود/ دیده را از دیده‌خانه می‌ربود

مولوی پس از ذکر داستان منتقل به مقصود اصلی خود می‌شود و می‌گوید:

رومیان آن صوفیانند ای پدر^[۹]/ بی ز تکرار و کتاب و بی‌هنر^[۱۰]

لیک صیقل کرده‌اند آن سینه‌ها/ پاک ز آز و بُخل و حرص و کینه‌ها

آن صفای آینه وَصف^[۱۱] دل است/ صورت بی‌مُنتها را^[۱۲] قابل است

صورت بی‌صورتِ بی‌حّدِ غیب/ ز آینه‌ی دل تافت بر موسی ز جَیب^[۱۳]

گرچه آن صورتِ نگنجد در فلک/ نی به عَرش و فَرش و دریا و سمک^[۱۴]

زآن‌که محدود است و مَعدود است آن/ آینه‌ی دل را نباشد حدّ، بدان

عقل اینجا ساکت آمد یا مُضِلّ/ زان‌که دل با اوست، یا خود اوست دل

عکس هر نقشی نَتابد تا اَبَد/ جز ز دل، هم با عَدد هم بی‌عدد

تا اَبَد هر نقش نو^[۱۵] کآید بر او/ می‌نماید بی‌حجابی^[۱۶] اندر او

اهل صیقل رسته‌اند از بو و رنگ/ هر دمی بینند خوبی بی‌درنگ

نقش و قِشر علم را بگذاشتند/ رایَت عَینُ الیَقین افراشتند

رفت فکر و روشنایی یافتند/ برّ و بحر^[۱۷] آشنایی یافتند

مرگ کاین جمله از او در وَحشت‌اند^[۱۸]/ می‌کُنند این قوم بر وی ریش‌خند

کس نیابد بر دل ایشان ظَفَر/ بر صدف آید ضَرَر نی بر گُهر

«صدف» کنایه و استعاره از تن، و «گوهر» مقصود جان است؛ یعنی عرفا و اولیای خدا از مرگ نمی‌هراسند «أَلا إِنَّ أَوْلِیاءَ اللهِ لا خَوْفٌ عَلَیهِمْ وَ لا هُمْ یحْزَنُونَ»؛ چه می‌دانند که آنچه فانی می‌شود جسم است؛ اما گوهر جان که حقیقت انسان است باقی است و بدین سبب زیان فناء و نیستی به جان که گوهر حقیقی انسان است نمی‌رسد.

باز دنبالۀ وصف صوفیان اهل باطن و ارباب علم لدنّی می‌گوید:

گرچه نَحو و فقه را بگذاشتند/ لیک مَحو و فقر را برداشتند

تا نُقوش هشت جنّت تافته است/ لوح دلشان را پذیرا یافته است

صد نشان از عرش و کرسی و خلا/ چه نشان بل عین دیدارِ خدا[۱۹]

این ابیات که در مباحث دیگر هم به مناسبت خوانده شد، مربوط است به مقدمۀ همین داستان مری کردن و مفاخرت چینیان و رومیان با یکدیگر.

گر ز نام و حرف خواهی بُگذری/ پاک کن خود را ز خود هین یک‌سری

همچو آهن زآهنی بی‌رنگ شو/ در ریاضت آینه‌ی بی‌زنگ شو

خویش را صافی کُن از اوصاف خود/ تا ببینی ذات پاک صاف خود

بینی اندر دل عُلوم انبیا/ بی‌کتاب و بی‌مُعید و اوستا

بی‌صَحیحَین و احادیث و رُوات/ بلکه اندر مَشرب آب حیات

***

آن حقیقت را که در ابیات فوق و قصۀ مزبور شنیدید مولوی با عبارات و بیانات مختلف مکرّر در مثنوی شریف گفته است.

از جمله در دفتر ششم می‌گوید:

چون شنیدی شَرحِ بَحر نیستی/ کوش دایم تا بر این بَحر^[۲۰] ایستی

چون‌که اصل کارگاه آن نیستی است/ که^[۲۱] خَلا و بی‌نشان است و تهی است

جمله استادان، پی اظهار کار/ نیستی جویند و جای اِنکِسار

لاجرم استاد استادان صَمد/ کارگاهش نیستی و لا بُوَد

هرکجا این نیستی افزون‌ترست/ کار حق و کارگاهش آن سرست

نیستی چون هست بالایین طَبق/ از^[۲۲] همه بُردند درویشان سبق

و در همین زمینه در دفتر پنجم نیز گفته است:

هستِ مُطلق، کارساز نیستی است/ کارگاه هست‌کن، جز نیست چیست^[۲۳]

بر نوشته هیچ بنویسد کسی/ یا نِهاله^[۲۴] کارَد اندر مَغرِسی

کاغذی جوید که آن بنوشته نیست/ تخم کارد موضعی که کشته نیست

ای برادر موضع^[۲۵] ناکِشته باش/ کاغذ اسپید نابنوشته باش

تا مُشرَّف گردی از نون وَالقَلَم^[۲۶]/ تا بکارَد در تو تخم آن ذواَلکَرَم

خود ازین پالوده نالیسیده گیر/ مَطبخی که دیده‌یی نادیده گیر

زان‌که زین پالوده مَستی‌ها بُوَد/ پوستین و چارُق از یادت رَوَد

چون درآید نَزع و مرگ آهی کُنی/ ذکر دَلق و چارُق آنگاهی کُنی

پیش از آن در دفتر سوم هم گفته است:

دل ز دانش‌ها بشُستند این فَریق/ زان‌که این دانش نداند این طَریق

دانشی باید که اصلش ز آن سَرست/ زان‌که هر فَرعی به اصلش رهبرست

هر پَری، بر عَرض دریا کی پَرَد/ تا لَدُن عِلمِ لَدُنّی می‌بَرَد^[۲۷]

پس چرا علمی بیاموزی به مَرد/ کش بباید سینه را ز آن پاک کرد

چون ملایک گوی لا عِلمَ لَنا/ تا بگیرد دست تو عَلَّمتَنا

گر در این مَکتب ندانی تو هِجی/ همچو احمد پُرّی از نور حِجی^[۲۸]

اندر آن ویران که آن مَعروف نیست/ از برای حفظ گنجینه‌ی زَری است

موضع مَعروف کی بنهند گنج/ زین قبل آمد فرح در زیر رنج

اشاره به مثل یا شبه مثل معروف که گفته‌اند «الفرح تحت الترح».

چون دبیرستان صوفی زانُو است/ حَل مشکل را دو زانو جادو است

باز در همین زمینه در مجلد دوم مثنوی است:

چون نکردی هیچ سودی زین حِیَل/ ترک حیلَت کُن که پیش آید دُوَل

چون‌که یک لحظه نخوردی بر، ز فَن/ ترک فَن گو، می‌طلب رَبُّ المِنَن

چون مبارک نیست بر تو این عُلوم/ خویشتن گولی کُن و بُگذر ز شوم

چون ملایک گو که لا عِلمَ لَنا/ یا اِلهی غَیرَ ما عَلَّمتَنا

[۱]  مری با کسر میم و اشباع یاء: ممالۀ «مراء» است از مصادر باب مفاعله، مرادف «مماراة» به معنی مجادله و منازعه در مباهات و مفاخرت بر سر علم و هنر و امثال آن. هم‌چشمی و فضیلت‌فروشی.

[۲]  کز شما خود کیست در دعوی مبین: خ.

[۳]  خاص: خ.

[۴]  زان: نیکلسون.

[۵]  «پس خزینه باز کرد آن ارجمند»؛ «شه خزینه باز کرد اندر پسند» خ.

[۶]  خزینه: خ.

[۷]  بود از عطا: نیکلسون.

[۸]  نی لون: نیکلسون.

[۹]  پسر: خ.

[۱۰]  نی ز تکرار و کتاب و نی هنر:خ.

[۱۱]  لا شک: خ.

[۱۲]  کو نقوش بی‌عدد را: خ.

[۱۳]  ز آینه‌ی دل دارد آن موسی بجیب: نیکلسون.

[۱۴]  نه بعرش و کرسی و نی بر سمک: نیکلسون.

[۱۵]  تا ابد نونو صور: خ.

[۱۶]  بی‌قصوری: خ.

[۱۷]  «نحر و بحر» ؛ «نهر و بحر» ؛ «بحر و نحر»: خ.

[۱۸]  مرگ کز وی جمله اندر وحشتند: خ.

[۱۹]  در بعضی نسخ دو بیت است به این صورت: برترند از عرش و کرسی و خلا/ ساکنان مقعد صدق خدا/ صد نشان دارند و محو مطلق‌اند/
چه نشان بل عین دیدار حق‌اند

[۲۰]  کوش تا دایم درین بحر: خ.

[۲۱]  کو: خ.

[۲۲]  بر: خ.

[۲۳]  جز نیست نیست: خ- مراد نفی در نفی است.

[۲۴]  نهالی: خ.

[۲۵]  تو برادر موضعی: خ.

[۲۶]  ن و القلم: خ- از رسم الخط مخصوص قرآن کریم پیروی شده است.

[۲۷]  پی برد: خ.

[۲۸]  هجی به کسر هاء هوّز در مصراع اول ممالۀ «هجا» به معنی تهجی حروف الفبا؛ و حجی در مصراع دوم به کسر حاء حطی مماله «حجی» به معنی عقل و هوش است.