مولوی‌نامه – جلد دوم – فصل چهارم: انشاء جمله‌های مثلی در سخنان مولوی

ب- اما امر دوم که انشاء جمله‌های مثلی بود، در آن باره این تذکار لازم است که مثنوی شریف سرتاپا انباشته و مالامال از حکم و امثال است؛ اما ضرب امثالش دو قسم است؛ یکی امثال سایره که در محاوره و ادبیات، مشهور و متداول بوده؛ و مولوی آن را برای بیان مراد خود به کار برده است، دیگر آنکه آفریدۀ فکر و زاییدۀ طبع سخن‌دان خود اوست؛ یعنی همان ساختن و ابداع جمله‌های موجز پرمغز که خاصیت مثل شدن را داشته است.

از نمونه‌های قسم اول:

۱- هین مشو غِره بدان گفت حزین/ بار بر گاو است و بر گردون حنین

مصراع دوم یکی از امثال شیرین قدیم فارسی است؛ حکیم سنایی نیز گفته است

هیولی چیست، الله است فاعل، این بدان ماند/ که رنج بار بر گاو است و آید ناله از گردون

***

۲- جنس شاه است او و یا جنس وزیر/ هیچ باشد لایق لَوزینه سیر 

هم «سنایی» در این مثل گفته است

هست مهر جهان پر از کینه/ سیر دارد درون لوزینه

***

۳- گر ز کُه بستانی و ننهی به جای/ اندر آید کوه زان دادن ز پای

حکیم اسدی گوید

گر از کوه گیری و ننهی به جای/ سرانجام کوه اندر آید ز پای

***

۴- گرچه هر دو بر سر یک بازی‌اند/ لیک باهم^[۱] مَروَزی^[۲] و رازی‌اند

در این مثل «مرغزی» به جای «مروزی» هم آمده است، چنان‌که حکیم مختاری غزنوی گفته است

بی‌دست و دلش مردمی و مردی کردن/ چون شعبدۀ مرغزی و حیلۀ رازی است

***

وفاق عدوی تو با دوستانش/ کم از خدعۀ مرغزی با دو رازی

مسعود سعد هم گفته است

تو را چه نسبت با دیگران و این مثل است/ که مرغزی را هرگز چه کار با رازی

ظهیر فاریابی نیز گوید

تو ملک بردی و دشمن به گرد تو نرسد/ که این سخن مثل مرغزی است با رازی

سوزنی سمرقندی گفته است

کی تواند ز حدّ ایشان جست/ خصم کاین مرغزی و آن رازی است

***

۵- حکمت این اضداد را بر هم ببست/ ای قصاب این گِردران با گردن است

جملۀ (گردران با گردن است) از امثال قدیم است که در نظم و نثر فراوان آمده است.

امّا در قسم دوم که مخلوق طبع خود مولوی است نه این‌که جزو امثال سایرۀ سابقه‌دار باشد

چون‌که گل رفت و گلستان درگذشت/ نشنوی زان‌پس ز بلبل سرگذشت

***

آب کم جو تشنگی آور به دست/ تا بجوشد آبت از بالا و پست

***
پس زبان محرمی خود دیگرست/ هم‌دلی از هم‌زبانی خوشترست

***

هرکسی را بهر کاری ساختند/ میل^[۳] آن را در دلش انداختند

***

هم در این سوراخ بنایی گرفت/ درخور سوراخ دانایی گرفت

***

چارۀ این دل عطای مُبدلی است/ داد حق را قابلیت شرط نیست

[۱] هر دو باهم: نیکلسون.

[۲] مرغزی: خ.

[۳] عشق: خ.