مولوی‌نامه – جلد اول – فصل چهارم: عقاید عرفانی و مسلک خاص مولوی – ۳۰ – حل مشکل عدم شرط قابلیت با لزوم جهد و کوشش در عالم اسباب و مسببات

این مبحث در واقع دنباله و تکملۀ چند مطلب از فصول قبل است که چون از مواضع مشکل پیچیدۀ مبهم، و مزلۀ اقدام عوام و سالکان خام است لازم دیدم که مایۀ اشکال و طریق حل آن را از روی گفته‌های خود مولوی توضیح بدهم:

اساس و مایۀ اشکال چند چیز است.

۱- شنیدید که مولوی گفت «داد حق را قابلیت شرط نیست»؛ و دلیل این مدعا را قیاس استثنائی متصل قرار داد که در دفتر پنجم مثنوی است:

قابلی گر شَرط فعل حق بُدی/ هیچ مَعدومی به هستی نآمدی

این دلیل را در مواضع دیگر هم تکرار کرده؛ از جمله در دفتر ششم گفته است:

گر نیم لایق چه باشد گر دَمی/ ناسزایی را بپرسی در غَمی

ناسزا: اینجا به معنی کسی است که لیاقت و شایستگی امری را نداشته باشد؛ نه به معنی متداول دشنام و سقط گفتن در دفتر ششم می‌گوید:

در عَدَم ما مُستحقان کِی بُدیم/ که بر این جان و بر این دانش زدیم

مر عدم را خود چه استحقاق بود/ که بر او لطفت چنین درها گشود^[۱]

***

خاک گرگین را کَرَم آسیب کرد/ دَه گُهر از نور حِس در جیب کرد

پنج حس ظاهر و پنج نهان/ که بشر شد، نُطفۀ مُرده از آن

توضیحاً در این بیت «نطفۀ مرده» مسند الیه مؤخر است؛ و «بشر شد» مسند مقدم؛ یعنی نطفۀ مردۀ بی‌جان، به برکت مشیت و لطف الهی بشری زنده دارای روح و جان گردید.

در دفتر اول نیز گفته است:

ما نبودیم و تَقاضامان نبود/ لُطف تو ناگفتۀ ما می‌شنود

پیش قدرت خَلق جمله بارگه/ عاجزان چون پیش سوزن کارگه

***

۲- برای تشیید مبانی شرط نبودن قابلیت در اعطای مواهب الهی، پایۀ فکر و بنای عقلی بشر را در توجه به عالم اسباب و مسببات حسی طبیعی خراب می‌کند و درهم می‌کوبد؛ و آنچه را که به حسب ظاهر اسباب و علل اشیاء می‌پنداریم، پرده و حجاب اسباب و علل تامّۀ واقعی پنهانی که در ید قدرت و مشیت خداوند مسبب الاسباب است، می‌خواند و می‌گوید:

این سَبب‌ها بر نظرها پَرده‌هاست/ که نه هر دیدار، صُنعَش را سزاست

دیده‌یی باید سبب سوراخ کُن/ تا حُجُب را بَردرد از بیخ و بن

تا مُسبب بیند او در لامکان/ هَرزه داند جهد و اسباب^[۲] و دُکان

***

با سبب‌ها از مُسَبَب غافلی/ سوی این روپوش‌ها زآن مایلی

یعنی سبب‌های حسی ظاهری دستاویز و مایۀ سرگرمی مردمی است که نمی‌توانند به وسیلۀ شهود باطنی، با عالم مجردات ارتباط پیدا کنند و صنع بی‌علت حق‌تعالی را ببینند.

پس برای اثبات این امر پای معجزات و خرق عادات انبیا را پیش می‌کشد که چون به حسب ظاهر نمی‌توان علل و اسباب طبیعی حسی آن را پیدا کرد، ناچار باید به عالمی ماورای طبیعت، و علل و اسبابی غیر از آنچه در عالم ظاهر مکشوف است، معتقد شد؛ و آن را به اسباب نهانی که به دسترس انبیا و برگزیدگان الهی است تعلیل کرد.

انبیا در قَطع اسباب آمدند/ مُعجزات خویش بر کیوان زدند

***

و آن سبب‌ها کانبیا را رَهبرست/ آن سبب‌ها زین سبب‌ها بَرترست

***

صد هزاران معجزات انبیا/ کآن نگنجد در ضمیر و عقل ما

نیست از اسباب، تَصریف خداست/ نیست‌ها را قابلیت از کجاست

یعنی معجزات انبیا دلیل اثبات عالمی است بالاتر و برتر از این جهان حس و محسوس.

خلاصه این‌که مولوی معتقد است که سبب اصلی واقعی و علت تامۀ هر امری که در عالم کون و فساد حادث می‌شود، اراده و مشیت ازلی خداوند است؛ و علل و اسباب صوری ظاهری طبیعی، چشم‌بند و روپوش اسباب باطنی الهی است؛ پس از نظر علمی باید اسباب طبیعی را جزو شروط و معدّات شمرد، و ذات مسبب الاسباب را علت تامه دانست.

از معجزات و خرق عادات گذشته؛ که جزو معضلات مسائل فلسفی و کلامی است؛ و در نظر ارباب مذاهب و گروهی که معتقد به صدور آن قبیل آثار باشند عقده‌یی لاینحل است؛ در امور طبیعی حسی نیز مولوی معتقد است که علت اصلی همان اراده و مشیت ذات قیوم الهی است؛ مثلاً می‌گوید آتشی که از برخورد سنگ و آهن بیرون می‌جهد نیز معلول اراده و مشیت حق است؛ و بدون مشیت و فرمان او آتش از کتم عدم قدم به عرصۀ وجود نمی‌گذارد.

سنگ بر آهن زنی آتش جَهَد/ هم به امر حق قَدَم بیرون نَهَد

سنگ و آهن خود سبب آمد ولیک/ تو به بالاتر نگر ای مرد نیک

کاین سبب را آن سبب آورد پیش/ بی‌سبب کِی شد سبب هرگز به خویش^[۳]

این سبب را آن سبب عامل کُند/ باز گاهی بی‌پَر و باطل کُند

این سبب را مَحرم آمد عقل ما/^[۴] و آن سبب‌ها راست مَحرَم انبیا

این سبب چه بود به تازی گو رَسَن/ اندر این چَه این رسَن آمد به فَن

گردش چَرخه، رسَن را علت است/ چَرخه گردان را ندیدن زَلت است

این رسن‌های سبب‌ها در جهان/ هان و هان زین چرخ سرگردان مدان

تا نمانی صِفر و سرگردان چو چرخ/ تا نسوزی تو ز بی‌مغزی چو مَرخ^[۵]

۳- در عین این‌که برای افاضۀ عطایای حق‌تعالی به حسب ظاهر قابلیت را شرط نمی‌داند؛ تأثیر ریاضت‌های جسمانی را در تحصیل کمال نفسانی معتقد است و کوشش و مجاهدت را از این جهت که مقدمۀ حصول استعداد و قابلیت فیض الهی است لازم و معتبر می‌داند.

در فصول قبل شواهد بسیار از گفته‌های وی در تأکید جهد و جهاد و تحصیل استعداد و قابلیت خواندم؛ باز علاوه می‌کنم:

آن صفای آینه وَصف دل است/ صورت بی‌مُنتها را^[۶] قابل است

***

زین خورش‌ها اندک‌اندک باز بُر/ کاین غذای خَر بُوَد نی آنِ حُر

تا غذای اصل را قابِل شوی/ لقمه‌های نور را آکِل شوی

***

جهد می‌کن تا رهی یابی درون/ ورنه مانی حلقه‌وار از در برون

***

جهد کن تا جان مخلّد گرددت/ تا به روز مرگ، برگی باشدت

***

جهد کُن تا مَست و نورانی شوی/ تا حدیثش را شود نورش رَوی

***

جهد کُن جدی نما تا وارهی/ ور تو از جهدش بمانی ابلهی

***

از جهان دو بانگ می‌آید به ضِد/ تا کدامین را تو باشی مُستَعد

آن یکی بانگش نُشور اَتقیا/ وان یکی بانگش فریب اَشقیا

چون یکی زین دو جَوال اندر شدی/ آن دگر را ضِد و نا دَرخور شدی

در جهان هر چیز چیزی را کشد/ کفر، کافر را و مُرشد را رَشَد

کَهرُبا هم هست و مغناطیس^[۷] هست/ تا تو آهن یا کَهی آیی به شَست

آن یکی چون نیست با اَخیار یار/ لاجرم شد پهلوی فُجّار جار

***

جهد کن پر را گل‌آلوده مکن/ لیک گوشت کر شد و پندم کهن

۴- چون مسألۀ جبر و اختیار؛ و اعتقاد مولوی را در قبول اختیار و انکار جبر هم بر سه مقدمۀ قبل علاوه کنیم، مطلب غامض‌تر و عقدۀ شبهه سخت‌تر و پیچیده‌تر خواهد شد؛ چرا که اثبات اختیار، با تأثیر جهد و کوشش در اعمال و احوال انسانی سازگار است؛ اما با این عقیده که علل و اسباب ظاهری همه فسونکاری اوهام و پردۀ انظار جاهلان و عوام کوتاه‌بین است؛ و زمام امور فقط در تحت حکم قضای ازلی و در ید قدرت مطلقۀ الهی باشد؛ و هم‌چنین با مسألۀ اول که عدم شرط قابلیت بود؛ به ظاهر سازگار نمی‌نماید؛ چنان‌که تأثیر جهد و کوشش نیز با آن مسئله و مسألۀ علل و اسباب برحسب ظاهر متناقض می‌نماید؛ و برای کسانی که به غور این مسائل پی نبرده، و از پیچ و خم این قبیل افکار و عقاید عمیق تودرتوی بیرون نرفته‌اند؛ ممکن است این شبهه پیش بیاید که جهد و کوشش را عبث و بیهوده پندارند؛ و دست از همه کار کشیده گنج بی‌رنج و مزد بدون عمل بخواهند؛ و در انتظار حصول قابلیت و فعلیت کمال هر دو، فقط چشم‌به‌راه فیض آسمانی بنشینند؛ و حال آن‌که کار و کوشش مقدمۀ ضروری اکتساب و تحصیل هر نوع کمالی است؛ و شرط اصلی هر فعلی خواه مادی باشد و خواه معنوی، وجود قابلیت و استعداد است؛ و بدون این شرط هیچ فعلی صورت فعلیت نمی‌گیرد.

کیفیت و کمیت فعل فاعل موقوف بر میزان استعداد و کمّ و کیف قوۀ استعداد و گنجایش و قابلیت قابل است؛ در آیۀ شریفه نیز به این قاعدۀ عقلی اشاره شده است «أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَسالَتْ أَوْدِیةٌ بِقَدَرِها: سورۀ رعد ج ۱۳ آیه ۱۷».

و بالجمله شرط استعداد و قوۀ قابلیت و امکان استعدادی که حکما آن را امکان وقوعی نیز می‌گویند از شرائط لازم هر فعلی است، خواه از افعال طبیعی باشد و خواه از افعال ارادی؛ و صورت فعلیت بدون قابلیت محال و ممتنع است.

قد یوصف الامکان باستعدادی/ و هو بعرفهم سوی استعداد[۸]

و بر فرض که احیاناً دولت بی‌خون جگر، و گنج بی‌رنج، و نعمت و اجرت بدون سعی و عمل برای کسی اتفاق بیفتد از نوادر است و بر نوادر حکم نتوان کرد.

مولوی خود از معتقدان جدی کار و کوشش و سعی و مجاهدت است؛ بشنوید چه می‌گوید:

[۱]  این بیت را نیکلسون ندارد.

[۲]  اکساب: نیکلسون.

[۳]  ز خویش: نیکلسون.

[۴]  عقل‌ها: خ.

[۵]  مرخ: علف خشکست بی‌مغز از نوع «پیزر» که آتش‌گیره باشد آتش‌زنه را. و «عفار» که در ادبیات عرب با «مرخ» تردیف شود؛ به معنی درختی صلب است که آن را آتش‌زنه می‌کردند؛ و هر دو را باهم «زند» و «زنده» گویند.

[۶]  کو نقوش بی‌عدد را: خ.

[۷]  رسم الخط نسخ قدیم همه‌جا «مقناطیس» است با قاف دو نقطه و آن را نیز صحیح باید دانست اما در متن از رسم الخط معمول فعلی پیروی شده است.

[۸]  منظومۀ حکمت سبزواری رحمة الله علیه.