گفتیم که در مثنوی شریف و فیه ما فیه و دیوان کبیر و دیگر سخنان منسوب به مولانا عباراتی دیده می‌شود که موهم عقیدۀ رجعت و تناسخ است؛ در آثار مولویه مانند «مثنوی ولدی» فرزند برومندش «سلطان ولد»[۱] نیز کلماتی که شبهۀ تناسخ در آن می‌رود از وی نقل شده است؛ و بعضی به دلیل همین عبارات مبهم […]

جمهور عرفا و صوفیه، و پاره‌ای از فقها و محدثان شیعی نیز معتقدند که ولایت ذاتاً و به خودی خود افضل از نبوت و رسالت است؛ بدین نظر که می‌گویند ولایت، روح و باطن نبوت است؛ چنان‌که نبوت باطن و مغز رسالت است؛ و پیدا است که در هر امری مغز و روح، بر پوست و قشر ظاهر، شرف […]

اشاره به این نکته هم به نظر من لازم است که آنچه مولوی و شیخ محیی الدین و گروه دیگر از عرفا و صوفیه در امر ولایت و امامت به «مهدویت نوعی» رفته، و بدون شرط نژاد و زادبوم گفته‌اند «خواه از نسل عمر خواه از علی»؛ و گر ز بغداد و هِری یا از ری‌اند/ بی‌مزاج […]

]بفتح و کسر تاء[ در آیۀ شریفۀ «ما کانَ مُحَمَّدٌ اَبا اَحَدٍ مِنْ رِجالِکمْ وَ لکنْ رَسُولَ اللّٰهِ وَ خاتَمَ النَّبِیینَ: سورۀ احزاب ج ۲۲ آیه ۴۵» هرچند قرائت «خاتم» به کسر و فتح تاء هر دو روایت شده؛ اما قرائت مطرد شایعش که در مصاحف ضبط کرده‌اند و خوش‌بختانه مورد اتفاق و اتحاد عموم فرق و طوایف اسلامی است […]

روحانیت بشر به طریقی که از حیز «تکیف و قیاس» و قلمرو چندوچونی عقول عادی بیرون است، با عالم قدس انوار ملا اعلی، و مقام شامخ ربوبیت اتصال پنهانی دارد؛ و به عبارت دیگر از افق روح انسان دریچه‌ای نامرئی به عالم غیب و مخزن اسرار الهی است که از آنجا پیوسته روشنی و پرتو فیض بر وی […]

راستی دریغم آمد و دلم راه نداد که جمله‌ای مهم و پرفایده را ناتمام و نارسا بگذارم و روح‌های عطشناک را اینجا که دست به سرچشمۀ فیض الهی است تشنه رها کنم؛ بدین سبب بر توضیح می‌افزایم که پنج بیت آخر که شنیدید نتیجۀ عالی عرفانی «داستان فقیر روزی‌طلب و گنج‌نامه» است از داستان‌های بسیار حساس عمیق پرشور و […]

به احتمال این‌که در مباحث قبل نکته‌ای مبهم و مجهول مانده باشد چند فقره از مسائل مهم را توضیح می‌دهم ۱- مقصود عرفا از پیر طریق و قطب هدایت اعم از نبوت و ولایت است، یعنی برای کسی که زمان یکی از انبیا و رسولان الهی را که دارای جنبۀ ولایت نیز باشند مثل حضرت خاتم‌المرسلین علیه السلام، […]

چون قلم به اینجا رسید اتفاقاً به یکی از یادداشت‌های فراموش کردۀ سابق خود برخوردم که به عربی پشت جلد کتابی نوشته بودم؛ چون مناسب مقام بود آن را با همان لفظ و عبارت عربی که انشاء کرده بودم اینجا نقل کردم؛ و این امانت را به گنجینۀ اسرار گوهرشناسان صافی‌ضمیر سپردم؛ چشم دارم که اگر فایدتی از […]

تجدد امثال را گاهی به اصطلاح «تبدل امثال» نیز گفته‌اند، اما مشهور همان تجدد امثال است؛ و ظاهراً مأخذ هر دو اصطلاح آیات کریمۀ قرآن مجید باشد «بلی قادرین عَلی اَنْ نُبَدِّلَ اَمْثالَکمْ وَ نُنْشِئَکمْ فِی ما لا تَعْلَمُونَ» سورۀ واقعه ۵۴ آیه ۶۱» بَلْ هُمْ فِی لَبْسٍ مِنْ خَلْقٍ جَدِیدٍ، ق ۵۰ آیه ۱۶» و «اِنْ یشَأْ یذْهِبْکمْ وَ یأْتِ بِخَلْقٍ […]

چون وجهۀ مباحث کلامی معطوف و مقصور بر مسائل مذهبی است، هرکجا خط مشی متکلمان به بن‌بست رسید، ناچار ملتزم به عقیده‌ای می‌شوند که در نظر فلاسفه و پیروان مکتب برهان عقلی مردود مطرود؛ و احیاناً چندان سخیف و مخالف بدیهیات و محسوسات می‌نماید که موجب سخریه و استهزاء می‌گردد؛ نظیر التزام متکلمان اشعری به مسئلۀ «تفکک رحی» و […]

به نظر نگارنده ظاهر این است که اصل و ریشۀ کهن «حرکت جوهری» که در فلسفۀ ملاصدرا بارور شده و شهرت گرفته همان قاعدۀ تجدد امثال و تبدل امثال است که از دیرباز مابین عرفا و صوفیه معروف بوده است؛ و به عقیدۀ این حقیر عمدۀ مشکلات و اعتراضات که بر حرکت جوهری شده است؛ مخصوصاً عویصۀ «بقاء […]

یکی از اعتراضات عمده که بر قاعدۀ تجدد امثال و حرکت جوهری ایراد می‌شود؛ مسئلۀ «ربط حادث به قدیم» یعنی پیوند امر متجدد متغیر با ثابت دائم ازلی است که در جواب اقناعی آن گفته‌اند. چون تجدد و سیلان، ذاتی هویت عالم است، احتیاج به علت خارج از ذات ندارد؛ به قاعدۀ معروف «الذاتی لا یعلل»؛ یعنی امر […]

چنان‌که مکرر گوشزد کرده‌ایم قاعدۀ تجدد امثال و حرکت جوهری عرفا و حکمای الهی غیر از مسئلۀ کلامی اعتقادی اشاعره است که در مبحث جواهر و اعراض می‌گویند «العرض لا یبقی زمانین»؛ هرچند که این مسئله هم مابین متکلمان به اصطلاح تجدد امثال معروف است؛ اما مفهوم و مصداق آن اخص از اصطلاح مولوی و دیگر عرفای محقق است. در […]

متکلمان اشعری به قاعدۀ تجدد امثال در امور عرضی بدان سبب ملتزم شده‌اند که به اعتقاد خود پایۀ مذهب توحید و اساس احتیاج ممکنات را به خالق، پاسداری و نگاهداری کرده باشند؛ نه از راه کشف و شهود عرفانی یا اقامۀ دلیل برهانی؛ چیزی که هست اتفاقاً این التزام با قسمتی از معتقدات عرفا هم مطابق درآمده است. […]

چون از انواع حدوث گفت‌وگو رفت، ناچار باید آن را هم به قدر لزوم تفسیر کنیم. حدوث زمانی، آن است که وجود امر حادث، مسبوق به عدم زمانی باشد؛ نظیر حادث امروزی که دیروز وجود نداشت، و آنچه فردا وجود می‌گیرد که امروز نبود. ۲- حدوث ذاتی: آن است که مسبوق به عدم ذاتی باشد، مانند صدور معلول از […]

حرکت را از یک نظر به دو قسم «توسطیه» و«قطعیه» تقسیم کرده‌اند. مقصود از حرکت توسطیه بودن جسم متحرک است مابین مبدأ و منتهی؛ لیکن نه همین مفهوم کلی ذهنی که در لوح فکر مرتسم می‌شود بلکه مراد مصداق خارجی این توسط است که آن را به مناسبت وسعت و احاطه و استمرار وجودی «کلی سعی» با کسر […]

اما این‌که اشکال مسئلۀ ارتباط حادث به قدیم در کجا و از چه جهت است؟ اساس اشکال این است که وجود کائنات، معلول سبب قدیم است و چون به عقیدۀ حکما و جمهور متکلمان، انفکاک علت و معلول از یکدیگر محال است طبعاً این سؤال پیش می‌آید که چرا حادث امروزی از مبدأ قدیم جدا مانده و در […]

در جهت اشکال ارتباط حادث به قدیم، از انفکاک علت و معلول؛ و نیز از تخصیص حادث زمانی به روز و ساعت و وقت معین گفت‌وگو رفت. متکلمان اشعری برای تخلص از مشکل این مسئله و نظایر و امثالش که در کتب کلامی به تفصیل مطرح شده است بر این عقیده رفته‌اند که اصلاً در عالم جسمانی قائل به […]

راقم سطور معتقد است که بر فرض اثبات حرکت جوهری، دیگر از جهت ارتباط حادث به قدیم احتیاج به اثبات وجود افلاک نداریم، و در صورت پیروی کردن از عقیدۀ عرفا و حکمای اشراقی، به ناز کشیدن از حرکت فلک و محدد جهات یا طبیعت خامسۀ فلکی که انگیزه و وسیلۀ اثباتش همین نوع التزامات است و برهان […]

نکتۀ دیگر این است که از قضیۀ «لنا مع الله حالات» و «مشاهدة الابرار بین التجلی و الاستتار» غافل نباید بود بگفت احوال ما برق جهان است/ دمی پیدا و دیگر دم نهان است در حدیث شریف نبوی است که «لی مع الله وقت لا یسعنی فیه ملک مقرب و لا نبی مرسل» اشاره به مقام استغراق […]